Όταν τα παιδία πενθούν

   Όταν τα παιδιά πενθούν...

«Τα παιδιά παίζουν δεν πενθούν»... «Στη φύση των παιδιών δεν είναι ο θάνατος»…. «Ο θάνατος δεν αφορά τα παιδιά». Αυτές οι δηλώσεις και πληθώρα άλλων δηλώσεων δημιουργούν τις πεποιθήσεις ότι τα παιδιά δεν πενθούν. 

Πάρα ταύτα, τα παιδιά πενθούν αλλά με ένα πολύ διαφορετικό τρόπο από τους ενήλικες. Τα παιδιά που βρίσκονται σε θλίψη αλλάζουν συνήθειες με σκοπό να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. Έτσι μπορεί να αλλάξει η συνήθεια του ύπνου, το παιχνίδι και οι ζωγραφιές τους. Επίσης, μπορεί να έχουν σωματικές ενοχλήσεις, να δείχνουν επιθετικότητα ή υπερκινητικότητα. Λόγω του ότι τα παιδιά δεν έχουν αναπτύξει τις νοητικές και συναισθηματικές τους δεξιότητες, δυσκολεύονται να επεξεργαστούν το πένθος τους. Για το λόγο αυτό, πολλές φορές τα παιδιά πενθούν με κυματικές αλλαγές που από τη μια περνούν περιόδους που πενθούν και από την άλλη συμπεριφέρονται σαν να μην έχει συμβεί τίποτα.

Επιπλέον, το πένθος καταρρίπτει το αίσθημα της ασφάλειας. Με τον τρόπο αυτό, δημιουργούνται στα παιδιά ανησυχίες και ανασφάλειες μήπως πεθάνει κάποιος (ή ο άλλος) γονιός, μήπως τα ίδια πεθάνουν ενώ παράλληλα ανησυχούν για το ποιος θα αντικαταστήσει τη σχέση με το άτομο που πέθανε.  Κάποιες φορές ίσως ανησυχούν ότι τα ίδια προκάλεσαν το θάνατο ή την αρρώστια του ανθρώπου που έχασαν.

Το εκπληκτικό που συμβαίνει με τα παιδιά είναι ότι πολλές φορές υιοθετούν τρόπους για να προστατεύσουν τους μεγαλύτερους από το πένθος. Όταν βλέπουν ότι τα δικά τους άτομα να κλαίνε, να θλίβονται και να υποφέρουν από την απώλεια, κρύβουν τη δική τους θλίψη για να μην φέρουν περισσότερη θλίψη στους δικούς τους. Έτσι δείχνουν τη λανθασμένη εικόνα πως «όλα είναι εντάξει» και ότι αντέχουν. Η συμπεριφορά αυτή αποτελεί και τον κυριότερο λόγο που τελικά το πένθος των παιδιών μπορεί να γίνεται εντονότερο με το χρόνο.

Ανακοίνωση του θανάτου στα παιδιά

Από τις δυσκολότερες στιγμές για οικογένεια, ψυχολόγους, ψυχοθεραπευτές και γιατρούς, είναι η ανακοίνωση του θανάτου. Προσαρμόζουμε την ανακοίνωση ανάλογα με την ηλικία του παιδιού. 

Είναι σημαντικό στα παιδιά μικρής ηλικίας να μιλάμε με λόγια απλά και ξεκάθαρα. Έτσι, είναι προτιμότερο να τους αναφέρουμε ότι «πέθανε» και ότι σταμάτησε η καρδιά του να χτυπά. Αποφεύγουμε να χρησιμοποιούμε λέξεις όπως «κοιμήθηκε» ή «έφυγε» ή «χάθηκε» γιατί έτσι μπορεί να αναπτυχθούν είτε φοβίες σχετικά με τον ύπνο είτε αγωνία για το πού πήγε αυτός που έφυγε, πότε θα γυρίσει και γιατί δεν τον αποχαιρέτησε.  Εξίσου σημαντικό είναι ότι τα παιδιά προσχολικής ηλικίας αδυνατούν να κατανοήσουν την οριστικότητα του θανάτου. Έτσι, κάνουν ερωτήσεις που έχουν σχέση με τη ζωή όπως «εκεί που είναι δεν πεινά;».

Στα παιδιά που πενθούν το καλύτερο που μπορούμε να παρέχουμε είναι χώρο και χρόνο για να μπορούν να ξεδιπλώσουν τα συναισθήματα και τις σκέψεις τους χωρίς ενοχές. Δηλώσεις όπως «μην κλαις είσαι μεγάλο παιδί» ή «όταν κλαις στεναχωριούνται και οι υπόλοιποι» λειτουργούν ασφυκτικά στα παιδιά οδηγώντας τα να αναστέλλουν το πένθος τους. Ακόμη, είναι καλό να επιτρέψουμε στα παιδιά να θέσουν όσες ερωτήσεις επιθυμούν καθώς και να τα διαβεβαιώσουμε ότι δεν έχουν καμιά ευθύνη για το θάνατο του αγαπημένου τους προσώπου. 

Στη συνέχεια, θα χρειαστεί να εξηγήσουμε στα παιδιά ότι τον αγαπημένο εκλιπόντα, θα τον βάλουν σ' ένα ξύλινο κουτί που ονομάζεται φέρετρο και ότι θα ακολουθήσει η κηδεία. Είναι καλό να αφήσουμε τα παιδιά να παρακολουθήσουν την κηδεία γιατί έτσι θα έχουν την ευκαιρία να αποχαιρετήσουν τον αγαπημένο τους αλλά και να δουν ότι και οι υπόλοιποι νιώθουν τα ίδια συναισθήματα. Μαζί με το παιδί θα πρέπει να είναι ένα οικείο πρόσωπο, το οποίο θα βρίσκεται σε θέση είτε να απαντήσει ερωτήσεις, είτε να φύγει μαζί του αν το παιδί δε νιώθει καλά. Την τελική απόφαση για τη συμμετοχή του παιδιού στην κηδεία θα την έχει το ίδιο το παιδί, παραχωρώντας του το περιθώριο να φύγει όποτε δε νιώθει καλά. 

Από την άλλη, οι έφηβοι κατανοούν πλήρως την καθολικότητα και την οριστικότητα του θανάτου και είναι σε θέση να κάνουν και συζητήσεις που αφορούν το πένθος και τις αντιλήψεις για το θάνατο. 

Πώς μπορώ να βοηθήσω ένα παιδί;

Στα παιδιά δεν κρύβουμε τα συναισθήματά μας. Αυτό θα τους δώσει την ευκαιρία να ξεδιπλώσουν τα δικά τους. Εάν το παιδί δεν εκφράζεται βοηθήστε το να εκφραστεί. 

Μπορείτε να φτιάξετε ένα κουτί αναμνήσεων για να μπορεί να υπάρχει η σύνδεση του παιδιού με τον εκλιπόντα. 

Προσπαθήστε να κρατήσετε τη ρουτίνα του παιδιού. 

Εάν το παιδί παρουσιάζει δυσκολίες μπορείτε να ζητήσετε τη βοήθεια ειδικού. 

Κατερίνα Μιχαήλ 

Συστημική Οικογενειακή Ψυχοθεραπεύτρια, Συμβουλευτική Ζευγαριών, Συμβουλευτική Γονέων, Ψυχοθεραπεία Παιδιών και Εφήβων, EFTA / ECP

Συνεργάτης Κέντρου Οικογενειακής Θεραπείας Συστημικού Ινστιτούτο Κύπρου